Leirá.

Leirá.                                    Jökulvatnið Leirá kemur á tveim stöðum undan Sandfellsjökli.                        Syðri áin kemur undir jökli suður með Stakksfjöllum (Klakksfjöllum) að austan beygir til austurs syðst við þau og rennur síðan til austurs sunnan við Sandfell,norðan við Rjúpnafell, sunnan við Hvítanestorfu og Leirárhólma og þar í Hólmsá skammt austan við Hrafnshól Hrífunesheiði.Norður áin kemur fyrir norðan Sandfell, rennur svo í suðaustur fyrir sunnan Hálsanna sem eru (jökulgarðar) og Atleyjarmela ytri, austur að Lágey, beygir þar til suðurs og sameinast syðri ánni nokkuð fyrir austan Rjúpnafell. Austari hluti landsins milli ánna sem er algróinn heitir Nauthólmur. Vestari hlutinn sem nær að Sandfelli er hálfgróinn.     Syðri áin er þinglýst mark á milli heimalanda Holts og Herjólfstaða og Álftavers - afréttar vestan frá jökli og austur fyrir Hvítanestorfu,þar fyrir austan er markið á milli Holts og Herjólfsstaða  annarsvegar og Hrífunes hinsvegar gamall farvegur Leirár austur í Baugadeildargil.Ekki eru til neinar heimildir um,að Leirá hafi runnið til suðurs fyrir vestan Rjúpnafell.Þó svo geti farið í ár 2007 verði ekkert að gert.    Svo hefur farvegur árinnar breiðkað og botn hans hækkað vegna mikils framburðar úr jöklinum síðan árið 1996.         Sjá má á farvegum,rétt austan við Rjúpnafell að Leirá hafi ef til vill fyrr á öldum runnið þar til suðausturs. Hafi svo verið þá hefur hún runnið fyrir vestan Keldnatær og suður í Skálm á milli Skálmarbæjarhrauna og Ljósavatna.       Eyvaþerrir er klettur á stað 63.35.23.N. 18.28.37.V.  í suðvestur frá Laufskálavörðu.          Til eru gamlar sagnir um nafnið á klettinum sé þannig til komið að maður sem Eyvi var kallaður hafi hrakist í Leirá, komist á klettinn og þornað þar. Nú er ekkert sem sýnir að Leirá hafi runnið þarna svo hefur landið breyst, nema ef vera skyldi nafnið  á klettinum og farvegirnir við Rjúpnafell.                   Til eru skráðar heimildir og í minni núlifandi manna að Leirá hafi oft runnið til suðurs sitt hvoru megin við Bátskerið sem er á stað 63.37.29.N. og 18.34.15.V, það er sunnan við Leirá í suðvestur af Hvítanestorfunni.  Sérstaklega var það ef vatnavextir voru í henni, þá fór oft hluti af henni þar. Árin 1947 eða 1948 var hlaðið fyrir það vatn sem fór vestan við Bátskerið niður í Keldnatáakvísl,eftir það rann allt vatn Leirár í Hólmsá skammt austan við Hrafnshól.Norðvestan við Bátskerið rann Leirá í skoru milli hraunklappa, Austan við klappirnar og norðan við skerið myndaðist lygna á ánni. Þá lygnu notuðu Álftveringar til að ferja fráfæru lömb yfir ána.         Ferjubátinn geymdu þeir á skerinu sem ber nafnið af því.Ekki er vitað hvenær lygnan á ánni myndaðist, eða hvenær Álftveringar fóru fyrst að ferja lömbin þar yfir ána.   Því lauk svo eftir Kötlugosið 1918 þá var hætt að færa frá.                                             Í þessari skoru rann Leirá óbreitt til ársins 1996 en þá kom nokkuð jökulhlaup í hana,     þá braust hún norðar í gegnum klöppina og hefur að mestu verið þar síðan.       Eftir jökulhlaupið árið 1996 til ársins 2000 fór Leirá að renna austan við Bátskerið til suðurs.  Þá var hlaðið þar fyrir hana svo nú rennur hún öll í Hólmsá á sama stað aftur. Árið 1943 settu Álftveringar(án aðstoðar annara) brú á Leirá, rétt áður en hún fellur í Hólmsá.  Þar hafði Leirá grafið sér skoru niður í hraunið.      Síðan hefur Vegagerðin   brúað hana á sama stað að minsta kosti þrisvar, vegna þess hvað áin grefur sig niður í  hraunbrúnina og skoran sem brúin er á lengist og víkkar,því þarf altaf að lengja brúna.       Fram að árinu 1944 rann áll úr Hólmsá austan við Hvítanestorfuna niður í Leirá.    Það ár og eins árið 1945 lokuðu Álftveringar fyrir það vatn með því að hlaða þar fyrir garð úr grjóti sem efnið var flutt í á hestvögnum.   Nú nýlega hefur Vegagerðin styrkt og stækkað þennan garð með stórvirkum vinnuvélumLeiðin sem Leirárbrúin er á kallast Öldufellsleið.    Hún liggur inn úr Álftaversafrétti yfir brú á Jökulkvíslinni skammt austan við Merkigil þaðan austur að Fjallakofa  sem er við Hólmsá þaðan vestur fyrir Loðnugiljahaus inn í Brytalæki austan við Öldufell.              Eins og áður segir kom jökulhlaup í Leirá árið 1996  kom það í báðar árnar  norðan og sunnan við Sandfell,síðan þá hafa í flest ár komið smáhlaup í syðri ána.Sumarið 1997 rigndi mjög mikið, það sumar var því mikið vatn í öllum ám sem komu úr Mýrdalsjökli,það vatn skemmdi landið í kringum árnar mjög mikið.Í Ágúst 1997 einn af þeim fáu sólskinsdögum sem þá voru, var ég staddur innst í niðri Árbugnum austur við Hólmsá, vestan við Koltungnafjallið í Hrífunesheiðinni,þaðan sást  mjög vel vestur á jökul fyrir norðan Sandfell,þá sá ég  beint upp af nyrsta horninu á Sandfelli, djúpa sigdæld í jöklinum sem ég hafði ekki tekið eftir áður.Ég var ekki með nema lélegan kíkir og sá þetta því ekki nógu vel eins og þurft hefði.Beint á móti mér blasti við vestur barmur dældarinnar,þverhníptur jökulhamarinn úr sandfyltum ísnum,og mér sýndist(en sá ekki nógu vel)að gufa stæði upp úr dældinni sem annað hvort gat verið úði frá fossi eða hitagufa.  Veturinn eftir fylltist dældin af snjó og hefur verið svo síðan, þó maður sjái altaf móta fyrir því hvar hún er.              Ef til vill má tengja þessa dæld í jöklinum1997 við jökulhlaupið í Leirá árið 1996.          Í Ferðabók Þorvaldar Thoroddsen 3ja bindi bls.195 segir svo:  Leirá fellur í Hólmsá nokkuð austur af Rjúpnafelli, rétt nálægt því er Hrútá kemur norðan í hana, litlu áður rennur þó kvísl úr Hólmsá í Leirá.(það er sama kvísl og Álftveringar hlóðu garð fyrir 1944 og 1945 og áður er frá sagt.)(Aths. Gissur)  Og áfram segir Þorvaldur.  Áður hafði Leirá sérstakan farveg og rann fyrir sunnan Hrífuneshólm í Kúðafljót.  Tvær smákvíslar(Keldnatáarkvíslar) renna en úr Leirá sérstakar suður í Kúðafljót. (Eftir að lokað var fyrir Leirá við Bátskerið 1948 hefur ekki verið jökulvatn í Keldna- táarkvíslinni,bara bergvatn sem kemur undan hrauninu í Keldnatánum.)(Aths. Gissur)       Og en segir Þorvaldur. Fyrir seinustu aldamót (þ.e.1800)  rann Hólmsá um annan farveg suðaustur Hrífuneshólminn, og hét sá farvegur Baugadeild.     (Hér hefur orðið mikil breyting á landi og árfarveginum síðan Þorvaldur lýsir því svo. Ég ætla reina að lýsa þeim breytingum sem mér sýnist hafa orðið og styðjast þá við heimildir og áratuga langan kunnugleika minn á landinu.)(Aths. Gissur)       Eins og segir í Ferðabók Þorvaldar hafði Leirá annan farveg fyrir aldamótin 1800. Ef við byrjum við garðinn sem Álftveringar gerðu á árunum um1945 þá sér maður hraun norðan við Hólmsá og hraunklett í miðri ánni við austur endann á garðinum.      Þetta sýnir að hraunið sem rann norður yfir Hólmsá hefur getað lokað fyrir farveg  hennar við hornið á Hvítanestorfunni og Hólmsá því öll runnið eftir álnum sem hlaðið var fyrir um miðja 20.öldina. Þaðan rennur hún svo suðaustur í Baugadeildargil sem er hraungljúfur norðaustan í Hrífuneshólminum(sbr. örnefnaskrá bræðranna Jóhanns og Jóns Pálssona sem komu að Hrífunesi árið 1890 og þar átti Jón heima í um 80 ár).    Til eru nokkrar óljósar sagnir og heimildir um hverning þessar breytingar hafi veriðsem ég ætla að styðjast við ásamt með tilgátum mínum.  Móðir mín Þuríður Pálsdóttir f.1890 var systir bræðranna Jóns og Jóhanns,hún átti heima í Hrífunesi fram undir tvítugt Hún sagði mér að sér hafi verið sagt, að einhvern tímann í fyrndinni hafi verið algróinn dalur sem bergvatnslækur rann eftir, þar sem Hólmsá rennur nú og rann þegar hún var í Hrífunesi. Lækurinn getur hafa verið Kötlugilslækurinn og Hrútá.Þrjú atriði vil ég nefna sem styðja þetta með Hólmsá. 1) Í fornum ferðasögum manna yfir Mýrdalssand upp í Skaftártungu tala þeir ekkert um Hólmsá,hinsvegar tala þeir um stórárnar Leirá og Baugadeild.  2)Árni Jónsson f 1916 í Hrífunesi átti þar heima alla æfi sagði mér að gömul hústóft í Hrífunesi hafi verið hlaðin úr hraungrjóti.Hraungrjót er ekki til norðan við Hólmsá í Hrífuneslandi,hinsvegar er nó til af því í hrauntanganum á milli Baugadeildargilsins og Hádegisgljúfursins þar sem tóftin af gamla ferðamannahúsinu er sunnan við Hólmsá, beint suður af gamla Hrífunesbænum Ótrúlegt er að grjótið í tóftina hafi verið sótt suður yfir Hólmsá hafi hún runnið þar þá 3) Í Kötlugosinu1755 tepptist maður á hólnum í Hrífuneshólminum sunnan Hólmsár.        Í safni til sögu Íslands á bls.240 segir frá þegar bóndinn í Hrífunesi, Þorsteinn  Nikulásson fór að bjarga manninum.  Þar segir:,,áræddi hann að hleypa yfir ána var þá einlægt sund vestur á hólminn,en í kvið og miðjar síður á sjálfum flata hólminum”.       Við sem nú árið 2007 þekkjum Hólmsáraurana, frá Hrífunestúni suður að hólnum í Hólminum,sjáum þar hvergi flata hólminn,sem Þorsteinn í Hrífunesi fór um,við sjáum bara svörtu áar aurana,í gróna dalnum sem mamma hafði heyrt um að þar hefði verið.Ég held að þessi þrjú atriði þ.e. ferðamennirnir á leið í Skaftártungu,hraungrjótið í tóftinni í Hrífunesi og flati hólmurinn þar sem vatnið var grynnra á, segi okkur það að sennilega fram að Kötlugosinu árið 1755 hafi hraunið við Hvítanestorfuhornið beint mestu ef ekki öllu Hólmsárvatninu í Baugardeildarfarveginn,því var farvegurinn svo þröngur á Hólmsá við Hrífunes að hesturinn gat synt þar yfir með Þorsteinn.   Hefði farvegurinn þá, verið eins breiðurog hann er nú, hefði hesturinn ekki haft þrek til að synda það.                   Hvenær og hverning Hólmsá fór í gegnum hraunið við Hvítanestorfuhornið eru litlar vísbendingar um. Fór það í Kötlugosinu 1755 eða síðar, Fór allt vatnið að renna þar í einu eða tók það einhver ár.  Þessu veltir maður fyrir sér.Eitt er þó víst,hafi Kötlugosið árið 1755 fært farveg Baugadeildar eða að minstakosti hluta hans í Hólmsá eins og  mér sýnist að geta hafa verið,þá hafa miklar breytingar orðið þar á landi og árfarvegum frá þeim tíma, þangað til Þorvaldur sá Leirá renna í Hólmsá árið 1893 skammt austan við Hrafnshól.                                                       (Ég ætla að reina að skýra það hverning mér finnst þær breytingar geti hafa verið.)  Ef við byrjum nú aftur við norðaustur hornið á Hvítanestorfunni þá sjáum við hraun- brúnina austast á Hvítanestorfunni vestan við álinn sem Álftveringar gerðu garðinn í fyrir vatnið úr Hólmsá um 1945. Þessi hraunbrún nær austur að núverandi vegi upp í Skaftártungu,hún er það há að hún hefur strax við suðausturhornið á Hvítanestorfunni beint Hólmsárvatninu austur í Baugadeild.   Það er svo einhvern tíma síðar sem Leirá fer að renna yfir þetta hraun við suðausturhorn Hvítanestorfunnar þar sem mest af henni rennur nú árið 2007 eftir að hafa grafaið sig þar niður í hraunskoru.  Þó mér sýnist að Hólmsá eða minstakosti hluti hennar hafi byrjað að breyta um farveg eftir Kötlugosið 1755  þá þarf svo ekki að vera.   Þorvaldur segir í ferðabók sinni að Hólmsá hafi runnið í Baugadeildarfarveginum yfir aldamótin 1800 og fleira er sem styður að þetta sé rétt hjá Þorvaldi. Í bréfi frá Þjóðskjalasafni Íslanda frá árinu 1969 undirrit. af Gunnari Sveinssyni skjalaverði,er suðurmarki Hrífunes árið1845 lýst svo: Að vestan ræður Hólmsá austur á móts við Hvítanestorfu,og svo austur úr svokallaðri Baugadeild austur í eldhraun”. Samkvæmt þessu er  Baugadeildar nafnið til og trúlega vatnsfallið líka vestan frá Hvítanestorfu austur í Eldhraun árið 1845.Í sama bréfi frá Þjóðskjalasafn segir frá sama suðurmarki Hrífunes árið 1857.         Þar er marki lýst frá austri til vesturs,öfugt við1845 sem lýst er frá vestri til austurs.Árið 1857 er suðurmarki lýst svo: ,,Þar sem Baugadeild kemur í Eldvatnið svo ræður Baugadeild vesturúr í Leirá,svo ræður Leirá í Hólmsá fyrir framan Hvítanestorfu.” Á þessum 12 árum hefur sú breyting orðið á að Baugadeild sem ein réði marki vestan  frá  Hvítanestorfu austur í Eldhrauna árið1845. Þá árið 1857 ræður Leirá í austur frá  Hvítanestorfunni. Mér finnst nafnabreytingar þessar segi okkur það, að mestur hluti Hólmsár vatnsins hafi á þessum árum verið farinn úr Baugadeildarfarveginum og það  verið komið í Hólmsárfarveginn sem það er í nú árið 2007.  Þá hafi Leirá verið farin                                                                                                                         austur yfir hraunið við hornið á Hvítanestofunni og meira vatn úr Leirá en Hólmsá þá verið í Baugadeildarfarveginum og þannig hafi nafnið á Leirá orðið til á þessum stað. Ekki er hægt að sjá á framangreindum landamarkabréfum Hrífunes hvar Leirá fellur í Baugadeild. Í landamarkabréfi Hrífunes frá árinu 1886 er það ekki heldur hægt,en í því er suðurmarki Hrífunes svo lýst:,,svo ræður Hólmsá að sunnan vestur að Bauga- deild ,svo ræður Baugadeild vestur í Leirá ,svo ræður Leirá vestur að Hvítanestorfu , sem er við Hólmsá,svo ræður Hólmsá landamörkum að vestan” Í landamarkabréfum frá 1886 milli Holts og Herjólfsstaða annars vegar og Skálmarbæjar má glöggt sjá hvar Leirá hefur runnið í Baugadeild  sbr.  Hrífunesbréfin.                                             Í landamarkabréfi Holts segir svo um austurmark þeirra jarða:,,úr Baugadeildargili íHrífuneshólmi,sem er hornmark í Ljósavatnalækshól, þaðan í Grænhól”   Um sama mark sem er þá vestur mark Skálmarbæjar segir svo í Skálmarbæjarbréfi:  ,,í Grænhæðarmark,þaðan í Ljósavatnalækshól,svo bein lína norður þangað,sem Baugadeild myndast”  Síðan norðurmark Skálmarbæjar sem er suðurmark Hrífunes. ,,úr Baugadeild austur í Hólmsá svo eftir Hólmsá austur í Flögulón”sbr. Hrífunesbréf.Hér hefur sú breyting orðið á,frá því að Baugadeild réði marki austur í Eldhraun eins og segir í fyrri bréfum þá ræður nú Hólmsá fyrst að austan vestur að Baugadeild.Ég held að allir hér viti nákvæmlega hvað orðið gil í landslagi þíðir og svo hafi líka verið um þá sem skráðu landamerkin árið 1886,það sé því alveg ljóst hvað Leirá hafi verið komin langt austur í Hólm þegar hún lenti í Baugadeildargili sbr. Holtsbréf ,þar sem Baugadeil myndast sbr. Skálmarbæjarbréf.Samkvæmt örnefnaskrá Hrífunesbræðranna Jóns og Jóhanns er Baugadeildargil hraungljúfur norðaustan í Hrífuneshólmi og til nánari staðsetningar vegna landamarka máls hafði Ágúst Böðvarsson fyrrverandi forstöðumaður Landmælinganna það eftir Jóni í Hrífunesi að Baugadeildargilið væri næsta lægð austan við Hádegisgljúfrið.En Hádegisgljúfrið var hádegismark frá gamla bænum í Hrífunesi niður við Hólmsá. Baugadeildargilið er því eins og áður segir hraungljúfur norðaustan í Hrífuneshólmi. Það liggur þar fyrst til suðurs, síðan til vesturs og nær vestur endi þess sem því næst vestur á móts við og nokkru sunnar en Hádegisgljúfrið er.  Vera má að gilið hafi náð nokkru vestar árið 1886 þegar mörkin voru sett upp,en framburður Leirár og Kötlu- gosið árið 1918 fyllt það nokkuð upp í vestur endann.        Árið 1893 sá Þorvaldur Thoroddsen Leirá renna í Hólmsá á sama stað og hún gerir í dag. Hinsvegar fram yfir 1940 rann stundum nokkuð vatn úr henni í gamla Baugadeildar sem síðar varð Leirár- farvegur austur úr Hólmi ef mikið vatn var í henni.        Nú síðustu 50-60 árin hefur ekkert vatn farið þar. Árið 1907 var Hólmsá brúuð niður í gljúfrinu sunnan við Gýmilistangann í Hrífunes- heiðinni. Þá brú tók af í Kötlugosinu árið1918. Ekki hefur mér tekist að finna mynd af þeirri brú,hætt er við að hún sé ekki til.     Ég giska á að þessi brú yfir ána hafi verið byggð á fossbrún þar kemur tvennt til.  Annarsvegar hef ég séð ljóð sem mér var sagt að ort hafi verið vegna manns sem dó þarna í ánni árið 1895,en í ljóðinu kemur það fram sem bent gæti til þess að  þar hafi verið foss. Hinsvegar má sjá í kubbaberginu sunnan í Gýmilistanganum norðan við ána, tvær holur í misjafnri hæð, þar sem áin hefur grafið sig inn í bergið þegar hún hefur skollið á því úr suðvestri um leið og hún beygir þar til austurs. Misjöfn hæð á holunum í kubbaberginu virðist vera vegna þess að fossbrúnin hafi lækkað þegar áin var að grafa sig þar niður meðfram heiðinni.Ég vil taka það fram með það sem ég hef hér skrifað,er eins og með margt annað sem ég hef sett á blað,ekki nein vísindi. Þetta eru bara tilgátur gamals manns sem telur sig þekkja þetta land nokkuð vel,studdar ýmsum heimildum skráðum og sögðum.                                          Lokið við að skrifa í Apríl 2007.                                         Gissur Jóhannesson kt. 131228-3689.